Potrącenie to jeden ze sposobów na wzajemne rozliczenie wierzytelności, którego celem jest częściowe lub całkowite wygaśnięcie długu. Potrącenie jest często stosowane w sporach gospodarczych między osobami, które są względem siebie zarówno dłużnikami, jak i wierzycielami. Aby potrącenie było możliwe, należy przestrzegać warunków określonych w ustawie lub umowie.

Czym jest potrącenie?

W prawie cywilnym potrąceniem nazywamy umorzenie dwóch przeciwstawnych sobie wierzytelności. Jest to możliwe poprzez umowę między stronami (potrącenie umowne) lub złożenie drugiej stronie oświadczenia o potrąceniu (potrącenie ustawowe), które ma moc wsteczną od chwili, gdy potrącenie stało się możliwe (art. 499 KC).
Potrącenia ustawowego można dokonać, gdy:

dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami,
w obu przypadkach przedmiotem świadczeń są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku,
wierzytelność osoby, która dokonuje potrącenia, jest zaskarżalna, co oznacza, że istnieje możliwość jej dochodzenia przed sądem lub innym organem państwowym,
obie wierzytelności są wymagalne, co oznacza, że wierzyciel ma prawo żądać spełnienia określonego świadczenia, a dłużnik ma obowiązek je spełnić (z wymagalnością mamy zwykle do czynienia z nadejściem terminu spełnienia świadczenia, który jest określony w umowie lub ustawie).

Przez potrącenie nie można umorzyć:

wierzytelności niepodlegających zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym,
wierzytelności wynikających z czynów niedozwolonych,
wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. alimenty),
wierzytelności wyłączonych z potrącenia przez przepisy szczególne.

Na czym polega potrącenie ustawowe?

Wyróżniamy dwa rodzaje potrącenia: ustawowe i umowne. W przeciwieństwie to potrącenia umownego, potrącenie ustawowe jest unormowane w Kodeksie cywilnym.

Potrącenie ustawowe reguluje art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego:
Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Co to znaczy, że dwie osoby muszą być względem siebie jednocześnie dłużnikami i wierzycielami? Przykładowo: jedna strona ma roszczenie o zwrot pożyczki, a druga o zapłatę należności za sprzedaną rzecz. W takiej sytuacji jedna osoba składa drugiej oświadczenie o potrąceniu i w ten sposób następuje potrącenie ustawowe. Warto zauważyć, że Kodeks cywilny nie zastrzega formy złożenia oświadczenia, dlatego można dokonać go w każdej formie przewidzianej dla oświadczeń woli, w tym nawet ustnie – zalecamy jednak formę pisemną, która może być istotna z punktu widzenia celów dowodowych w ewentualnym postępowaniu sądowym.
Art. 498 § 2 KC przewiduje, że wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Oznacza to, że od wyższej kwoty należy odjąć kwotę niższą – różnica, jaką otrzymamy, będzie kwotą, jaka pozostanie do uregulowania.

Skutkiem dokonania potrącenia ustawowego jest więc całkowite umorzenie wierzytelności obejmującej kwotę niższą oraz obniżenie wierzytelności drugiej o wartość tej niższej (umorzonej). Jeśli obie wierzytelności są równe, skutkiem potrącenia jest ich całkowite umorzenie.

Na czym polega potrącenie umowne?

Oprócz potrącenia ustawowego istnieje również potrącenie umowne, którego nie dotyczą zapisy zawarte w art. 498 Kodeksu cywilnego. W tym przypadku strony mogą dokonać potrącenia, powołując się na zasadę swobody umów uregulowaną w art. 3531 kc:

Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
Strony mogą więc dowolnie ustalić warunki potrącenia, a tym samym potrącić nawet świadczenia niewymagalne, niezaskarżalne czy niejednorodne, co jest niemożliwe w przypadku potrącenia ustawowego. Strony nie muszą więc stosować się do wyłączeń zawartych w Kodeksie cywilnym, lecz mogą samodzielnie ustalić zasady potrącenia – pod warunkiem że nie naruszają one praw osób trzecich.

Potrącenie ustawowe a umowne – najważniejsze różnice

Podsumowując, zarówno ustawowe, jak i umowne potrącenie wierzytelności często stosuje się w sporach między przedsiębiorcami, którzy są względem siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami. Podczas gdy potrącenie ustawowe musi być dokonane zgodnie z zasadami Kodeksu cywilnego, potrącenie umowne można kształtować w zasadzie dowolnie (oczywiście z poszanowaniem dla przepisów prawa i zasad współżycia społecznego). W przypadku potrącenia ustawowego muszą zostać spełnione określone przesłanki, takie jak wymagalność i zaskarżalność wierzytelności podlegających potrąceniu, a takie potrącenie może zostać dokonane jednostronnie, przez złożenie drugiej stronie oświadczenia. Oba rodzaje potrąceń są wykorzystywane w sporach gospodarczych i budowlanych i stanowią skuteczny sposób na regulowanie wzajemnych zobowiązań.

Czym jest zarzut potrącenia wierzytelności?

Omawiając przesłanki potrącenia też zwrócić uwagę na zarzut potrącenia regulowany przez art. 2031 Kodeksu postępowania cywilnego. Należy w tym miejscu odróżnić oświadczenie o potrąceniu, które jest czynnością materialnoprawną skutkującą umorzeniem wierzytelności, od zarzutu potrącenia będącego czynnością procesową.
Zarzut potrącenia w sprawach gospodarczych polega bowiem na żądaniu oddalenia powództwa – częściowo lub w całości – poprzez powołanie się na wygaśnięcie roszczenia wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu jest więc materialnoprawną podstawą zarzutu potrącenia. Strona zgłaszająca zarzut potrącenia ma obowiązek wykazać istnienie wierzytelności, określić wierzytelność i wyrazić wolę potrącenia w celu umorzenia wierzytelności.
Zgodnie z art. 2031 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego (KPC), podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność:

1) pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność ta jest niesporna, stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem, lub uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda;
2) o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników.

Ustawa wskazuje również, że pozwany może podnieść zarzut potrącenia w sprawie gospodarczej nie później niż przy wdaniu się w spór gospodarczy lub w terminie 2 tygodni od dnia, gdy wierzytelność stała się wymagalna (art. 2031 § 2 KPC). Należy również pamiętać, że zarzut potrącenia może być podniesiony wyłącznie w piśmie procesowym składanym w toku prowadzonego postępowania.

Jak złożyć oświadczenie potrącenia lub podnieść zarzut potrącenia?

Zanim złożysz oświadczenie o potrąceniu lub zgłosisz zarzut potrącenia w sprawie gospodarczej, skontaktuj się z prawnikiem, który pomoże w kwestiach formalnych i doradzi właściwe kroki prawne. Kancelaria Radców Prawnych Mitek, Dachowski specjalizuje się w sprawach gospodarczych i wspiera Klientów w trakcie sporów między przedsiębiorcami. Pomagamy konstruować umowy gospodarcze, w tym m.in. doradzamy w zakresie potrąceń ustawowych i umownych. Potrącenie nie zawsze jest najlepszym sposobem uregulowania zobowiązań – druga strona może bowiem kwestionować istnienie potrącanej wierzytelności, co często prowadzi do sporu sądowego. Przed dokonaniem potrącenia warto więc skonsultować sprawę z radcą prawnym, który przeanalizuje dokumentację i sprawdzi czy potrącana wierzytelność rzeczywiście istnieje i czy jest w całości wymagalna. W razie potrzeby pomożemy również w podniesieniu procesowego zarzutu potrącenia i zajmiemy się reprezentowaniem Klienta w postępowaniu sądowym.