Istota skargi kasacyjnej

Skarga kasacyjna jest jednym z tzw. nadzwyczajnych środków zaskarżenia służących kontroli legalności prawomocnych orzeczeń sądowych. Umiejscowienie skargi kasacyjnej w systemie nadzwyczajnych środków zaskarżenia oznacza, że prowadzone przez Sądem Najwyższym postępowanie zainicjowane jej złożeniem nie stanowi kolejnej instancji, w której sprawa jest po raz kolejny rozpoznawana.

Wyjątkowość postępowania kasacyjnego przejawia się m.in. w tym, że wywiedzenie skargi kasacyjnej możliwe jest jedynie od wybranych orzeczeń wydanych w ściśle określonych przez ustawodawcę kategoriach spraw sądowych. I tak, zgodnie z art. 398¹ § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie.

Kiedy przysługuje skarga kasacyjna?

W postępowaniu nieprocesowym skarga kasacyjna co do zasady przysługuje natomiast od wydanego przez sąd drugiej instancji postanowienia co do istoty sprawy oraz od postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie – w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 5191§ ¹ KPC). Jednocześnie, w myśl art. 3982 § ¹ KPC, skarga kasacyjna jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa niż 50.000 zł, a w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych – niższa niż 10.000 zł. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia w sprawach o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego.

Niezależnie od wartości przedmiotu zaskarżenia skarga kasacyjna przysługuje także w sprawach o odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem. Dalsze przepisy Kodeksu przewidują kolejne wyłączenia dopuszczalności skargi kasacyjnej, stanowiąc, że środek ten nie przysługuje m.in. w sprawach o rozwód, o separację, o alimenty, o czynsz najmu lub dzierżawy, o naruszenie posiadania czy też w sprawach rozpoznanych w postępowaniu uproszczonym.

Jak wynika z powyższego, dostępność skargi kasacyjnej pozostaje ograniczona zarówno z uwagi na wartość przedmiotu sprawy, jak i charakter roszczenia stanowiącego przedmiot żądania. Niezależnie od tego, skarga kasacyjna może zostać oparta wyłącznie na ściśle określonych podstawach kasacyjnych: naruszeniu prawa materialnego przez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, a także naruszeniu przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy.

Podstawy wniesienia skargi kasacyjnej

Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być przy tym zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 398³ KPC). Należy zarazem zauważyć, że w omawianym kontekście ustawodawca wymaga od strony skarżącej wskazania konkretnych przepisów prawa, które w jego ocenie zostały naruszone. Jak zostało już podkreślone, w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy nie rozpoznaje bowiem ponownie całej sprawy, a bada wyłącznie legalność kontrolowanego orzeczenia pod kątem ściśle określonych w treści skargi zarzutów naruszenia prawa materialnego bądź procesowego.

Innymi słowy, jeżeli w treści skargi kasacyjnej nie zostaną podniesione dane zarzuty, nie będą one stanowiły przedmiotu badania przez Sąd Najwyższy. W postępowaniu kasacyjnym nie jest również możliwe powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia. Okoliczność ta, w połączeniu z wzmiankowanym brakiem możliwości przedstawienia zarzutów dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów powoduje, że Sąd Najwyższy nazywany jest sądem prawa, a nie sądem faktu.

Przedsąd kasacyjny

Najbardziej charakterystycznym elementem postępowania kasacyjnego, stanowiącym jednocześnie najistotniejszą trudność w prawidłowym skonstruowaniu skargi kasacyjnej, pozostaje tzw. przedsąd kasacyjny. Instytucja przedsądu związana jest z kolejnym elementem formalnym skargi kasacyjnej, polegającym na obowiązku zamieszczenia w treści skargi wniosku o przyjęcie jej do rozpoznania wraz z odrębnym uzasadnieniem.

Kiedy następuje przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania?

Zgodnie z art. 398⁹ § 1 KPC, Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli:
1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,
2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,
3) zachodzi nieważność postępowania lub
4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona.

W dotychczasowym dorobku orzeczniczym Sądu Najwyższego ukształtowało się utrwalone stanowisko w zakresie znaczenia i rozumienia poszczególnych przesłanek przedsądu kasacyjnego. Przyjrzyjmy się pokrótce każdej z nich.
Istotne zagadnienie prawne występuje wówczas, gdy mamy do czynienia z istnieniem poważnych wątpliwości, których nie można rozwiązać za pomocą powszechnie przyjętych reguł wykładni prawa. Wspomniane wątpliwości muszą znajdować się w związku przyczynowym z rozstrzygnięciem sprawy, który powinien wynikać z uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania. Istotne zagadnienie prawne należy bowiem postawić w sposób ogólny i abstrakcyjny tak, by mogło być rozpatrywane w oderwaniu od konkretnego stanu faktycznego, a wątpliwości z nim związane muszą mieć charakter wyłącznie prawny, czyli nie mogą obejmować elementów stanu faktycznego sprawy.

Kolejnym niezbędnym elementem uzasadnienia tej przesłanki jest wskazanie przepisu prawa, który wzbudził poważne wątpliwości, a także różnych możliwych sposobów jego interpretacji, wynikających z judykatury lub piśmiennictwa, w tym również zajęcia przez samego skarżącego stanowiska co do rozstrzygnięcia sprawy oraz przyczyn wadliwości zaskarżonego orzeczenia. Wymagania tego nie można zastąpić postawieniem samych pytań do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Jednocześnie zagadnienie prawne może zostać uznane za istotne tylko wtedy, kiedy Sąd Najwyższy nie wyraził jeszcze stanowiska w związku z przedstawionym problemem, a w przypadku istnienia rozstrzygnięcia problemu – nie zaszły żadne okoliczności faktyczne uzasadniające jego zmianę (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24.10.2019 r., II CSK 313/19).

Potrzeba wykładni przepisów prawa aktualizuje się w sytuacji, gdy określony przepis prawa, mimo iż budzi poważne wątpliwości, nie doczekał się wykładni albo niejednolita wykładnia wywołuje wyraźnie wskazane przez skarżącą rozbieżności w orzecznictwie w odniesieniu do identycznych lub podobnych stanów faktycznych, które należy przytoczyć. Powołując się na omawianą przesłankę skarżący powinien nie tylko wskazać przepis, którego wykładnia wywołuje rozbieżności w orzecznictwie sądów, ale także wskazać konkretne orzeczenia sądowe, w których dokonano rozbieżnej wykładni tego przepisu, a ponadto wyjaśnić w sposób pełny i wyczerpujący, na czym polegają zaistniałe wątpliwości wraz ze wskazaniem pożądanej interpretacji(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11.06.2019 r., V CSK 616/10 oraz z dnia 30.05.2019 r., V CSK 548/18). Co oczywiste, o rozbieżności w orzecznictwie sądów nie może decydować okoliczność dokonania odmiennej oceny tego samego stanu faktycznego występującego w jednej sprawie przez rozpoznające tę sprawę sądy I i II instancji.

Nieważność postępowania kasacyjnego

Nieważność postępowania zachodzi w przypadku wypełnienia przesłanek przewidzianych w art. 379 KPC, tj. w następujących przypadkach:

jeżeli droga sądowa była niedopuszczalna;
jeżeli strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie był należycie umocowany;
jeżeli o to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona;
jeżeli skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy;
jeżeli strona została pozbawiona możności obrony swych praw;
jeżeli sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu na wartość przedmiotu sporu.

Warto przy tym pamiętać, iż ze względu na fakt, że przedmiotem kontroli Sądu Najwyższego pozostaje orzeczenie wydane przez sąd II instancji, bez znaczenia w kontekście przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania pozostają ewentualne uchybienia popełnione w omawianym zakresie przez sąd I instancji.

Kiedy skarga kasacyjna jest dopuszczalna?

Oczywista zasadność skargi kasacyjnej ma z kolei miejsce wówczas, gdy zachodzi niewątpliwa, widoczna na pierwszy rzut oka, tj. bez konieczności głębszej analizy, sprzeczność orzeczenia z przepisami prawa nie podlegającymi różnej wykładni. Musi być zatem oczywiste, że ma miejsce kwalifikowana postać naruszenia prawa, zauważalna prima facieprzy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej, która przesądza o wadliwości zaskarżonego orzeczenia w stopniu nakazującym uwzględnienie skargi. O ile dla uwzględnienia skargi kasacyjnej wystarczy, że jej podstawa jest usprawiedliwiona, to dla jej przyjęcia do rozpoznania konieczne jest wykazanie kwalifikowanej postaci naruszenia przepisów prawa materialnego lub procesowego polegającej na jego oczywistości (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28.11.2019 r., I UK 108/19).

Przywołane przykłady wypowiedzi Sądu Najwyższego to oczywiście niewielki wycinek bogatego dorobku judykatury dotyczącego przesłanek przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, jednakże w sposób niezwykle trafny ilustrują one istotę i rolę przedsądu kasacyjnego.

Dlaczego to takie ważne?

Jak wynika ze statystyk publikowanych przez Sąd Najwyższy, zdecydowana większość skarg kasacyjnych nie zostaje przyjęta do rozpoznania. Dla przykładu, wskaźnik ten w roku 2018 wyniósł 68%, w roku 2017 – 59%, w roku 2016 – 68%, zaś w roku 2015 – 75%). Oznacza to, że jedynie niewielka część wywodzonych skarg kasacyjnych zostaje poddana badaniu pod kątem merytorycznej zasadności podnoszonych w nich zarzutów. Tym samym zrozumienie istoty, a także prawidłowa konstrukcja i należyte uzasadnienie wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania pozostają kluczowymi czynnikami dla pokonania bariery przedsądu kasacyjnego.

Przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania nie gwarantuje rzecz jasna automatycznego uwzględnienia jej zarzutów i uchylenia bądź zmiany niekorzystnego dla nas prawomocnego orzeczenia, jednakże pozostaje warunkiem niezbędnym dla rozpoznania sprawy przez Sąd Najwyższy. Gruntowna analiza okoliczności sprawy pod kątem omówionych przesłanek przedsądu kasacyjnego powinna zatem każdorazowo stanowić punkt wyjścia dla czynienia dalszych rozważań w zakresie zasadności skorzystania z omawianego środka ochrony prawnej.