ISTOTA SKARGI KASACYJNEJ
Skarga
kasacyjna jest jednym z tzw. nadzwyczajnych środków zaskarżenia służących
kontroli legalności prawomocnych orzeczeń sądowych. Umiejscowienie skargi
kasacyjnej w systemie nadzwyczajnych środków zaskarżenia oznacza, że prowadzone
przez Sądem Najwyższym postępowanie zainicjowane jej złożeniem nie stanowi
kolejnej instancji, w której sprawa jest po raz kolejny rozpoznawana.
Wyjątkowość postępowania kasacyjnego przejawia się m.in. w tym, że wywiedzenie
skargi kasacyjnej możliwe jest jedynie od wybranych orzeczeń wydanych w ściśle
określonych przez ustawodawcę kategoriach spraw sądowych. I tak, zgodnie z art.
3981 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, skarga kasacyjna przysługuje od wydanego przez sąd drugiej instancji
prawomocnego wyroku lub postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo
umorzenia postępowania kończących postępowanie w sprawie. W postępowaniu
nieprocesowym skarga kasacyjna co do zasady przysługuje natomiast od wydanego
przez sąd drugiej instancji postanowienia co do istoty sprawy oraz od
postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku i umorzenia postępowania
kończących postępowanie w sprawie - w sprawach z zakresu prawa osobowego, rzeczowego
i spadkowego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 5191§ 1 KPC). Jednocześnie, w myśl art. 3982 § 1 KPC, skarga kasacyjna
jest niedopuszczalna w sprawach o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu
zaskarżenia jest niższa niż 50.000 zł, a w sprawach z zakresu prawa pracy i
ubezpieczeń społecznych - niższa niż 10.000 zł. Jednakże w sprawach z zakresu
ubezpieczeń społecznych skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości
przedmiotu zaskarżenia w sprawach o przyznanie i o wstrzymanie emerytury lub
renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia społecznego. Niezależnie od
wartości przedmiotu zaskarżenia skarga kasacyjna przysługuje także w sprawach o
odszkodowanie z tytułu wyrządzenia szkody przez wydanie prawomocnego orzeczenia
niezgodnego z prawem. Dalsze przepisy Kodeksu przewidują kolejne wyłączenia
dopuszczalności skargi kasacyjnej, stanowiąc, że środek ten nie przysługuje
m.in. w sprawach o rozwód, o separację, o alimenty, o czynsz najmu lub
dzierżawy, o naruszenie posiadania czy też w sprawach rozpoznanych w
postępowaniu uproszczonym.
Jak wynika
z powyższego, dostępność skargi kasacyjnej pozostaje ograniczona zarówno z
uwagi na wartość przedmiotu sprawy, jak i charakter roszczenia stanowiącego
przedmiot żądania. Niezależnie od tego, skarga kasacyjna może zostać oparta
wyłącznie na ściśle określonych podstawach kasacyjnych: naruszeniu prawa
materialnego przez jego błędną wykładnię lub niewłaściwe zastosowanie, a także naruszeniu
przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik
sprawy. Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być przy tym zarzuty dotyczące
ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983 KPC). Należy zarazem
zauważyć, że w omawianym kontekście ustawodawca wymaga od strony skarżącej
wskazania konkretnych przepisów prawa, które w jego ocenie zostały naruszone.
Jak zostało już podkreślone, w postępowaniu kasacyjnym Sąd Najwyższy nie rozpoznaje
bowiem ponownie całej sprawy, a bada wyłącznie legalność kontrolowanego
orzeczenia pod kątem ściśle określonych w treści skargi zarzutów naruszenia
prawa materialnego bądź procesowego. Innymi słowy, jeżeli w treści skargi
kasacyjnej nie zostaną podniesione dane zarzuty, nie będą one stanowiły
przedmiotu badania przez Sąd Najwyższy. W postępowaniu kasacyjnym nie jest
również możliwe powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy jest
związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia.
Okoliczność ta, w połączeniu z wzmiankowanym brakiem możliwości przedstawienia
zarzutów dotyczących ustalenia faktów lub oceny dowodów powoduje, że Sąd
Najwyższy nazywany jest sądem prawa, a nie sądem faktu.
PRZEDSĄD KASACYJNY
Najbardziej
charakterystycznym elementem postępowania kasacyjnego, stanowiącym jednocześnie
najistotniejszą trudność w prawidłowym skonstruowaniu skargi kasacyjnej,
pozostaje tzw. przedsąd kasacyjny. Instytucja przedsądu związana jest z
kolejnym elementem formalnym skargi kasacyjnej, polegającym na obowiązku
zamieszczenia w treści skargi wniosku o przyjęcie jej do rozpoznania wraz z
odrębnym uzasadnieniem. Zgodnie z art. 3989 § 1 KPC, Sąd Najwyższy przyjmuje skargę
kasacyjną do rozpoznania, jeżeli:
1) w
sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,
2) istnieje
potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub
wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,
3) zachodzi
nieważność postępowania lub
4) skarga
kasacyjna jest oczywiście uzasadniona.
W
dotychczasowym dorobku orzeczniczym Sądu Najwyższego ukształtowało się
utrwalone stanowisko w zakresie znaczenia i rozumienia poszczególnych
przesłanek przedsądu kasacyjnego. Przyjrzyjmy się pokrótce każdej z nich.
Istotne zagadnienie prawne występuje wówczas, gdy mamy do
czynienia z istnieniem poważnych wątpliwości, których nie można rozwiązać za
pomocą powszechnie przyjętych reguł wykładni prawa. Wspomniane wątpliwości
muszą znajdować się w związku przyczynowym z rozstrzygnięciem sprawy, który
powinien wynikać z uzasadnienia wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania.
Istotne zagadnienie prawne należy bowiem postawić w sposób ogólny i
abstrakcyjny tak, by mogło być rozpatrywane w oderwaniu od konkretnego stanu
faktycznego, a wątpliwości z nim związane muszą mieć charakter wyłącznie
prawny, czyli nie mogą obejmować elementów stanu faktycznego sprawy. Kolejnym
niezbędnym elementem uzasadnienia tej przesłanki jest wskazanie przepisu prawa,
który wzbudził poważne wątpliwości, a także różnych możliwych sposobów jego
interpretacji, wynikających z judykatury lub piśmiennictwa, w tym również
zajęcia przez samego skarżącego stanowiska co do rozstrzygnięcia sprawy oraz
przyczyn wadliwości zaskarżonego orzeczenia. Wymagania tego nie można zastąpić postawieniem
samych pytań do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu. Jednocześnie zagadnienie
prawne może zostać uznane za istotne tylko wtedy, kiedy Sąd Najwyższy nie
wyraził jeszcze stanowiska w związku z przedstawionym problemem, a w przypadku
istnienia rozstrzygnięcia problemu – nie zaszły żadne okoliczności faktyczne
uzasadniające jego zmianę (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
24.10.2019 r., II CSK 313/19).
Potrzeba wykładni przepisów prawa aktualizuje się w
sytuacji, gdy określony przepis prawa, mimo iż budzi poważne wątpliwości, nie
doczekał się wykładni albo niejednolita wykładnia wywołuje wyraźnie wskazane
przez skarżącą rozbieżności w orzecznictwie w odniesieniu do identycznych lub
podobnych stanów faktycznych, które należy przytoczyć. Powołując się na
omawianą przesłankę skarżący powinien nie tylko
wskazać przepis, którego wykładnia wywołuje rozbieżności w orzecznictwie sądów,
ale także wskazać konkretne orzeczenia sądowe, w których dokonano rozbieżnej
wykładni tego przepisu, a ponadto wyjaśnić w sposób pełny i wyczerpujący, na
czym polegają zaistniałe wątpliwości wraz ze wskazaniem pożądanej interpretacji(postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 11.06.2019 r., V CSK 616/10 oraz z
dnia 30.05.2019 r., V CSK 548/18). Co oczywiste, o rozbieżności w orzecznictwie
sądów nie może decydować okoliczność dokonania odmiennej oceny tego samego
stanu faktycznego występującego w jednej sprawie przez rozpoznające tę sprawę
sądy I i II instancji.
Nieważność postępowania zachodzi w przypadku wypełnienia
przesłanek przewidzianych w art. 379 KPC, tj. w następujących przypadkach:
- jeżeli
droga sądowa była niedopuszczalna;
- jeżeli
strona nie miała zdolności sądowej lub procesowej, organu powołanego do jej
reprezentowania lub przedstawiciela ustawowego, albo gdy pełnomocnik strony nie
był należycie umocowany;
- jeżeli o
to samo roszczenie między tymi samymi stronami toczy się sprawa wcześniej
wszczęta albo jeżeli sprawa taka została już prawomocnie osądzona;
- jeżeli
skład sądu orzekającego był sprzeczny z przepisami prawa albo jeżeli w
rozpoznaniu sprawy brał udział sędzia wyłączony z mocy ustawy;
- jeżeli
strona została pozbawiona możności obrony swych praw;
- jeżeli
sąd rejonowy orzekł w sprawie, w której sąd okręgowy jest właściwy bez względu
na wartość przedmiotu sporu.
Warto przy
tym pamiętać, iż ze względu na fakt, że przedmiotem kontroli Sądu Najwyższego
pozostaje orzeczenie wydane przez sąd II instancji, bez znaczenia w kontekście
przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania pozostają ewentualne uchybienia
popełnione w omawianym zakresie przez sąd I instancji.
Oczywista zasadność skargi kasacyjnej ma z kolei miejsce wówczas, gdy
zachodzi niewątpliwa, widoczna na pierwszy rzut oka, tj. bez konieczności
głębszej analizy, sprzeczność orzeczenia z przepisami prawa nie podlegającymi
różnej wykładni. Musi być zatem oczywiste, że ma miejsce kwalifikowana postać
naruszenia prawa, zauważalna prima facieprzy wykorzystaniu podstawowej wiedzy prawniczej, która przesądza o wadliwości
zaskarżonego orzeczenia w stopniu nakazującym uwzględnienie skargi. O ile dla
uwzględnienia skargi kasacyjnej wystarczy, że jej podstawa jest
usprawiedliwiona, to dla jej przyjęcia do rozpoznania konieczne jest wykazanie
kwalifikowanej postaci naruszenia przepisów prawa materialnego lub procesowego
polegającej na jego oczywistości (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia
28.11.2019 r., I UK 108/19).
Przywołane
przykłady wypowiedzi Sądu Najwyższego to oczywiście niewielki wycinek bogatego
dorobku judykatury dotyczącego przesłanek przyjęcia skargi kasacyjnej do
rozpoznania, jednakże w sposób niezwykle trafny ilustrują one istotę i rolę
przedsądu kasacyjnego.
DLACZEGO TO TAKIE WAŻNE?
Jak wynika
ze statystyk publikowanych przez Sąd Najwyższy, zdecydowana większość skarg
kasacyjnych nie zostaje przyjęta do rozpoznania. Dla przykładu, wskaźnik ten w
roku 2018 wyniósł 68%, w roku 2017 – 59%, w roku 2016 – 68%, zaś w roku 2015 –
75%). Oznacza to, że jedynie niewielka część wywodzonych skarg kasacyjnych
zostaje poddana badaniu pod kątem merytorycznej zasadności podnoszonych w nich
zarzutów. Tym samym zrozumienie istoty, a także prawidłowa konstrukcja i
należyte uzasadnienie wniosku o przyjęcie skargi do rozpoznania pozostają
kluczowymi czynnikami dla pokonania bariery przedsądu kasacyjnego. Przyjęcie
skargi kasacyjnej do rozpoznania nie gwarantuje rzecz jasna automatycznego
uwzględnienia jej zarzutów i uchylenia bądź zmiany niekorzystnego dla nas
prawomocnego orzeczenia, jednakże pozostaje warunkiem niezbędnym dla
rozpoznania sprawy przez Sąd Najwyższy. Gruntowna
analiza okoliczności sprawy pod kątem omówionych przesłanek przedsądu
kasacyjnego powinna zatem każdorazowo stanowić punkt wyjścia dla czynienia
dalszych rozważań w zakresie zasadności skorzystania z omawianego środka
ochrony prawnej.