Jednym z powtarzających się problemów sektora budowlanego pozostaje znaczący wzrost cen materiałów budowlanych, zmniejszenie dostępności surowców oraz ograniczenie liczby pracowników. W konsekwencji realizacja niektórych umów budowlanych nie tylko nie przynosi zakładanego zysku, ale powoduje wymierne straty. Jednym z rozwiązań tej trudnej sytuacji jest umiejętnie przeprowadzona waloryzacja kontraktów budowlanych.

Umowne klauzule waloryzacyjne

Wynagrodzenie wykonawcy w określonych warunkach może zostać zwiększone na podstawie klauzuli waloryzacyjnej zawartej w umowie budowlanej. Problem może jednak polegać na tym, że nie we wszystkich kontraktach taka klauzula została ujęta.

Taki obowiązek wprowadziła ustawa – Prawo zamówień publicznych, która obowiązuje od 1 stycznia 2021 r. Nakłada ona na zamawiających obowiązek stosowania klauzul waloryzacyjnych w kontraktach budowlanych, które mają obowiązywać dłużej niż 12 miesięcy.

Przed 1 stycznia 2021 stosowanie przedmiotowych klauzul nie było wymagane, dlatego w wielu umowach po prostu ich nie ma. Nie oznacza to jednak, że przedsiębiorcy są pozbawieni możliwości ubiegania się o zwiększenie wynagrodzenia. Warto wiedzieć, jak można to zrobić.

Dwa sposoby na waloryzację kontraktu

Przedsiębiorcy ubiegający się o waloryzację umowy (także w ramach zamówień publicznych), czyli o zwiększenie wynagrodzenia ryczałtowego w związku ze zmianą sytuacji rynkowej, mogą to zrobić na dwa sposoby, czyli:

bez rozpoczynania sporu gospodarczego z zamawiającym,
w ramach sporu sądowego, który wykonawca inicjuje wobec zamawiającego.

W pierwszym przypadku warto posłużyć się art. 455 ust. 1 pkt 4 aktualnej ustawy prawo zamówień publicznych. Na podstawie tego zapisu jest dopuszczalne:

1. Zwiększenie wynagrodzenia wykonawcy:

gdy w kontrakcie nie przewidziano klauzuli waloryzacyjnej,
gdy w umowie została zawarta klauzula waloryzacyjna, ale pozostaje ona niewystarczająca do zniwelowania skutków spowodowanych zmianą okoliczności wykonania kontraktu budowlanego.

2. Wprowadzenie do kontraktu klauzuli waloryzacyjnej albo zmodyfikowanie obecnej klauzuli waloryzacyjnej, np. za pomocą zwiększenia maksymalnego limitu waloryzacji.

Klauzula rebus sic stantibus

Jeśli wykonawca zdecyduje się na rozpoczęcie sporu gospodarczego, powinien sięgnąć do odpowiednich instytucji prawa cywilnego. Jedną z nich jest klauzula rebus sic stantibus. W jaki sposób można ją wykorzystać w sporze pomiędzy przedsiębiorcami? Na jakie przepisy należy się powołać?

W sytuacji sporu budowlanego skierowane do sądu powództwo może zostać oparte na art. 357 (1) KC, ewentualnie – w przypadku umowy, w której wynagrodzenie wykonawcy zostało ustalone w formie ryczałtowej – art. 632 § 2 KC.

Przed złożeniem pozwu o podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego należy dokładnie zweryfikować czy taka możliwość nie została wyłączona w kontrakcie budowlanym. Wyżej wspomniane regulacje art. 632 § 2 oraz 357 (1) Kodeksu cywilnego mają bowiem charakter dyspozytywny. To znaczy, że dozwolone jest ich wyłączenie w konkretnej umowie. Jeżeli tak się stało, nie będzie możliwe wystąpienie z żądaniem opartym na ich treści.

Kiedy można zastosować klauzulę rebus sic stantibus?

Klauzula ta znajduje zastosowanie do wszelkich umów obrocie gospodarczym, a zatem również do kontraktów budowlanych. Na jej podstawie wykonawca może wytoczyć powództwo, domagając się zwiększenia wynagrodzenia tylko w przypadku, gdy nastąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków. Aby to uczynić, trzeba spełnić poniższe warunki.

Należy wykazać, że nastąpiła nadzwyczajna zmiana stosunków, rozumiana jako sytuacja, która zdarza się rzadko, jest wyjątkowa i niespotykana w realiach rynkowych. Nie może ona polegać na pogorszeniu się sytuacji jednego przedsiębiorstwa i istnieć w obrębie jednego kontraktu. Musi mieć charakter ogólny, odnoszący się do większej liczby przedsiębiorców, a nawet do całego sektora gospodarki.

Ważne! Nie każdy wzrost cen na rynku, nawet znaczący, może być uznany za nadzwyczajną zmianę stosunków w rozumieniu art. 357 (1) KC. Zmiana musi być skokowa, niespodziewana i nienotowana na rynku w normalnych warunkach.

Sytuacja musi być także niezależna od stron i nieprzewidywalna, a zatem taka, której strony nie mogły przewidzieć przy zawieraniu umowy, nawet z zachowaniem należytej staranności.

Należy udowodnić istnienie związku przyczynowego pomiędzy nadzwyczajną zmianą stosunków a stratą grożącą wykonawcy umowy gospodarczej.
Trzeba wykazać, że wykonanie umowy w zamian za określone w niej wynagrodzenie groziłoby wykonawcy rażącą stratą.

Ważne! Sama utrata zysku nie jest wystarczającą przesłanką do zastosowania omawianego przepisu. Konieczne jest wystąpienie zagrożenia powstania realnej straty. Co więcej, strata powinna być rażąco wysoka, jednakże nie musi prowadzić do niewypłacalności wykonawcy.

Podwyższenie wynagrodzenia ryczałtowego – art. 632 § 2 KC

To kolejny przepis, na który można się powołać w razie sporu gospodarczego. Stanowi on, że wynagrodzenie ryczałtowe, które co do zasady jest niezmienne, w wyjątkowych sytuacjach może zostać podwyższone przez sąd. Może tak się stać w przypadku, gdy wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby wykonawcy rażącą stratą.

Przepis ten odnosi się bezpośrednio do umowy o dzieło, jednak na zasadzie art. 656 § 1 KC ma on również zastosowanie do umowy o roboty budowlane.

Przesłanki dochodzenia praw na podstawie art. 632 § 2 KC są bardzo zbliżone do wspomnianej klauzuli rebus sic stantibus. Tutaj również powód musi wykazać wystąpienie istotnej i nieprzewidywalnej zmiany stosunków. Musi ona grozić wykonawcy rażącą stratą. Należy także udowodnić związek przyczynowy pomiędzy zmianą stosunków a zagrożeniem stratą.

Wyłączenie przepisów dotyczących waloryzacji w umowie

Jak zostało podkreślone, omówione wyżej przepisy mają charakter dyspozytywny – strony umowy mogą wyłączyć lub ograniczyć ich zastosowanie.

W orzecznictwie Krajowej Izby Odwoławczej w odniesieniu do umów zawartych w reżimie zamówień publicznych podniesiono jednak istotną kwestię z punktu widzenia wykonawcy. Zgodnie z treścią wyroku z dnia 15 lutego 2018 r., KIO 173/18, dyspozytywny charakter norm nie uprawnia zamawiającego do kształtowania zobowiązania w taki sposób, by odbierał on stronom umowy prawo do obiektywnego uregulowania przez sąd ich stosunków w przypadku zaistnienia wyjątkowych sytuacji.

Tym samym nawet w przypadku, gdy w kontrakcie budowlanym wyłączono zastosowanie przepisów art. 357(1) i 632 § 2 KC, wykonawca pozostaje uprawniony do poszukiwania ochrony przysługujących mu praw na drodze sądowej. Zamawiający nie może zatem czynić założenia, że w przypadku umownego wyłączenia klauzul waloryzacyjnych sąd w realiach konkretnego kontraktu nie przychyli się do żądania podwyższenia wynagrodzenia za roboty budowlane.

Spory budowlane – gdzie szukać pomocy?

Prawo stosunków kontraktowych jest skomplikowaną dziedziną, dlatego w razie sporu zawsze warto szukać profesjonalnej pomocy. Okazuje się to niezwykle istotne szczególnie w sprawach dotyczących kontraktów budowlanych i ich waloryzacji. Składając pozew, należy bowiem opierać się nie tylko na przepisach zawartych w kodeksie, ale także na stanowisku doktryny i dorobku judykacyjnym sądów, które zostały ukształtowane na kanwie dotychczas rozpoznawanych spraw.

Przedsiębiorcy, którzy obawiają się rażącej straty wynikającej ze zmiany sytuacji rynkowej, mogą skorzystać z pomocy prawników specjalizujących się w tej problematyce. Kancelaria Mitek Dachowski zajmuje się m.in. umowami w obrocie gospodarczym, przygotowaniem inwestycji budowlanych pod względem prawnym, prowadzeniem sporów budowlanych oraz wieloma innymi zagadnieniami. Chętnie udzielimy pomocy prawnej w omawianym powyżej zakresie.