Kara umowna za zwłokę i odstąpienie od umowy, czyli jak uniknąć niedopuszczalnej kumulacji kar umownych – analiza prawna

W umowach wzajemnych, w których obie strony są wobec siebie uprawnione i zobowiązane, często pojawiają się klauzule dotyczące kar umownych za zwłokę i za odstąpienie od umowy. Czy kumulacja obu kar jest możliwa? Jakie skutki wywierają konkretne regulacje i jak zabezpieczyć się na wypadek zwłoki ze strony kontrahenta?

Czym jest kara umowna za zwłokę?

Z art. 476 KC (Kodeksu Cywilnego) wynika, że dłużnik dopuszcza się zwłoki, jeśli nie spełnia świadczenia w terminie. Jeżeli termin ten nie jest wyraźnie oznaczony, zwłoka następuje, gdy osoba zobowiązana do wykonania konkretnego świadczenia nie wykonuje go niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela.
Zwłoka jest więc niespełnieniem świadczenia w terminie, ale – co ważne – z przyczyn zależnych od podmiotu zobowiązanego do podjęcia działania. Warto zarazem podkreślić, że wspomniany art. 476 KC wprowadza domniemanie zwłoki, co oznacza, że to na dłużniku spoczywa ciężar wykazania, że do niespełnienia świadczenia w terminie doszło z przyczyn, za które nie ponosi on odpowiedzialności.

Zawarcie w umowie postanowienia o karze umownej stwarza wierzycielowi możliwość dochodzenia zapłaty konkretnej sumy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania objętego przedmiotem kontraktu. Tego rodzaju klauzule często umieszcza się w umowach związanych z inwestycjami budowlanymi. Pozwalają one zabezpieczyć interesy stron i chronić każdą z nich przed niewywiązywaniem się z umowy przez kontrahentów.
Poza ogólnymi regulacjami zawartymi w art. 483 – 484 KC nie istnieją przepisy przewidujące konkretny sposób zastrzeżenia kary umownej. Zazwyczaj wysokość kary umownej określa się w sposób procentowy (tj. poprzez pewną stawkę procentową od wynagrodzenia przysługującego za realizację umowy) lub wskazując konkretną sumę pieniężną. Kara umowna za nieterminowe wykonanie zobowiązania co do zasady przysługuje za każdy dzień zwłoki. Celem jej stosowania jest przede wszystkim zdyscyplinowanie stron do terminowej realizacji zobowiązań umownych.

Czym jest kara umowna za odstąpienie od umowy?

Kara umowna za odstąpienie od umowy dotyczy sytuacji, w której jedna ze stron odstępuje od umowy z przyczyn, które wynikają z działania lub zaniechania drugiej strony. Podstawę odstąpienia może stanowić niewykonanie zobowiązania wskazanego w umowie lub wykonanie go w sposób nienależyty.

Aby móc skorzystać z kary umownej za odstąpienie od umowy bez obaw o podważenie jej skuteczności przede wszystkim konieczne jest uprzednie złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy w oparciu o rzeczywiście uzasadnione podstawy. Z art. 483 § 1 KC wynika zarazem, że kara umowna może być zastrzegana w umowie jedynie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym.
Przykładami świadczeń niepieniężnych są np.:

• roboty budowlane;
• prace remontowe;
• wykonanie dzieła w ramach umowy o dzieło;
• dostawa produktów i usług;
• realizacja projektów architektoniczno-budowlanych;
• świadczenie usług z zakresu nadzoru budowlanego.

Umowy gospodarcze konstruowane przez prawników zawierają postanowienia, które w należyty sposób zabezpieczają interesy Klientów. W treści profesjonalnie sporządzonych umów precyzyjnie określa się wzajemne prawa oraz obowiązki stron i to właśnie z nich wynikają roszczenia przysługujące kontrahentom.

Kara umowna za zwłokę i odstąpienie od umowy, czyli jak uniknąć niedopuszczalnej kumulacji kar umownych

Odstąpienie od umowy wzajemnej nie znosi odpowiedzialności wynikającej z postanowień o karze umownej za nieterminowe spełnienie świadczenia. Kluczowym zagadnieniem pozostaje natomiast odpowiedź na pytanie, którą karę umowną wybrać, tak aby pozostawała ona adekwatna do rzeczywistych przejawów niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Jak zatem nie dopuścić do kumulacji kar?

Co do zasady roszczenie o zapłatę kary umownej na wypadek zwłoki lub opóźnienia nie przysługuje stronie, która odstępuje od umowy wzajemnej, jeżeli w umowie zastrzeżono roszczenie o zapłatę dodatkowej kary umownej w związku z odstąpieniem od umowy. Nie może zatem dojść do jednoczesnego obciążenia dłużnika karami za nienależyte wykonanie zobowiązania i za niewykonanie tego samego zobowiązania. Sąd Najwyższy przyjmuje, że zakresy pojęć „niewykonanie zobowiązania” oraz „nienależyte wykonanie zobowiązania” nie są tożsame. Stan opóźnienia lub zwłoki w wykonaniu zobowiązania, który już ustał, stanowi jedną z postaci nienależytego wykonania zobowiązania. W przypadku, gdy dłużnik spóźnia się z wykonaniem zobowiązania i z tej przyczyny wierzyciel odstępuje od umowy, dochodzi natomiast do niewykonania zobowiązania.

W razie odstąpienia od umowy wchodzić będzie w rachubę odpowiedzialność za szkodę spowodowaną niewykonaniem zobowiązania, która pochłania odpowiedzialność za szkodę, wcześniej doznaną, z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, które miało miejsce przed odstąpieniem od umowy. Jeżeli więc strony umowy wzajemnej przewidziały karę u mowną w związku z odstąpieniem od umowy, nie różnicując jej wysokości od przyczyn, które spowodowały skorzystanie z tego uprawnienia, należy przyjąć, że kara ta miała rekompensować całą szkodę, jakiej dozna strona na skutek niewykonania zobowiązania w następstwie odstąpienia od umowy (zob. m.in. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 18 lipca 2012 r., III CZP 39/12, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22 maja 2019 r., IV CSK 532/18).

Kara umowna za zwłokę i odstąpienie od umowy, czyli jak uniknąć niedopuszczalnej kumulacji kar umownych

Jeżeli masz wątpliwości co do tego, jakie prawa i obowiązki wynikają z zawartego kontraktu, najlepiej skonsultuj się z radcą prawnym specjalizującym się w zagadnieniach dotyczących umów w obrocie gospodarczym. Specjalista pomoże Ci zinterpretować poszczególne klauzule znajdujące się w dokumentach lub wynegocjować i właściwie zredagować ich treść w przypadku zobowiązań, które nie zostały jeszcze zawarte. Takie działanie pozwoli na uniknięcie ryzyka związanego z niewłaściwym zastrzeżeniem kar umownych oraz błędnym zastosowaniem istniejących w tym zakresie regulacji umownych.