Statystyki i praktyka sądowa pokazują, że roszczenia o naprawienie szkód wywołanych działaniami podmiotów wykonujących usługi medyczne cieszą się dużą „popularnością” w obrocie prawnym. Co więcej, należy przypuszczać, że z uwagi na realia, w których funkcjonuje służba zdrowia i ogromny postęp medycyny w obszarach realizujących cele inne niż leczenie (np. chirurgia plastyczna), pacjenci i ich bliscy, będą coraz częściej wykorzystywali ten instrument prawny chroniąc swoje interesy.

Co to jest błąd medyczny?

Podstawą aktualizacji opisywanej odpowiedzialności jest wystąpienie błędu medycznego, którego potoczne rozumienie nie zawsze pokrywa się ze znaczeniem przypisywanym mu przez przepisy prawa, dlatego wymaga ono wyjaśnienia w pierwszej kolejności. Oczywiście przy tej okazji na myśl przychodzi błąd medyczny rozumiany jako błąd w sztuce lekarskiej, który definiowany jest nie tyle przez konkretny przepis, ale orzecznictwo sądów. Za taki błąd jest uważana czynność, zaniechanie lub zaniedbanie lekarza w zakresie diagnozy i terapii, niezgodna z nauką o wiedzy medycznej, w zakresie dla lekarza dostępną. Należy dodać, że błąd może popełnić nie tylko lekarz, ale także inna osoba wykonująca zawód medyczny. Błąd medyczny należy tu traktować ściśle jako postępowanie sprzeczne z powszechnie uznanymi zasadami wiedzy medycznej, przy czym jest to kategoria obiektywna, niezależna od konkretnej osoby czy okoliczności, które są istotne dla ustalenia subiektywnego elementu winy lekarza.

Rodzaje błędów medycznych

Wyróżniamy różne rodzaje błędów medycznych:

błąd diagnostyczny, polegający na niewłaściwym rozpoznaniu schorzenia u pacjenta poprzez stwierdzenie nieistniejącej choroby, bądź nierozpoznaniu rzeczywistej choroby, co prowadzi do uszczerbku na zdrowiu, a nawet śmierci;
błąd terapeutyczny, polegający na wyborze niewłaściwej metody lub wadliwego sposobu leczenia;
błąd rokowania, polegający na postawieniu niewłaściwej prognozy co do stanu zdrowia pacjenta;
błąd techniczny, który obejmuje szereg zaniedbań niefachowych, towarzyszących zabiegom medycznym (np. błędy operacyjne, takie jak: błędna identyfikacja pacjenta, niezachowanie zasad aseptyki przy zabiegu, nieprawidłowe znieczulenie pacjenta itp.);
błąd organizacyjny, polegający na wadliwym zorganizowaniu pomocy medycznej przez personel medyczny, a także naruszenie standardów postępowania i procedur medycznych przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych;
błąd informacyjny, polegający zaniechaniu przekazania przez lekarza pacjentowi lub osobie uprawnionej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu.

Błąd medyczny – podstawa prawna

Powyższy katalog nie ma charakteru zamkniętego i okoliczności konkretnej sprawy mogą uzasadniać uznanie za błąd medyczny także innego działania lub zaniechania związanego z udzielaniem świadczeń medycznych. Ogólna ocena przywołanej wyżej kategorii zdarzeń prowadzi do wniosku, że błąd medyczny nie musi oznaczać w praktyce działania lub zaniechania tylko przez lekarza czy lekarza dentystę, ale może dotyczyć szeregu innych osób wykonujących zawód medyczny, np. pielęgniarki, położnej, fizjoterapeuty czy innych członków personelu medycznego, itp., a sama odpowiedzialność, nie jest ograniczona do osoby wykonującej zawód medyczny, ale rozszerza się na zakład leczniczy, tak publiczny, jak i niepubliczny oraz nie ogranicza się do tzw. winy organizacyjnej, ponieważ zakład leczniczy ponosi konsekwencje za czyny lekarzy i personelu medycznego.

Trzeba przy tej okazji wyjaśnić, że zakład leczniczy, zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 14 ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej, składa się z zespołu składników majątkowych, za pomocą którego podmiot leczniczy wykonuje określony rodzaj działalności leczniczej, polegającej na udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w tym realizowanych również za pośrednictwem systemów teleinformatycznych lub systemów łączności.
Należy w tym miejscu również, w celu pełnego wyjaśnienia pojęcia błędu medycznego, przywołać kategorię zdarzenia medycznego, które znalazło się w art. 67a ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta.

Zdarzenie medyczne a błąd medyczny

Za zdarzenie medyczne w rozumieniu tego przepisu uważa się zakażenie pacjenta biologicznym czynnikiem chorobotwórczym, uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia pacjenta albo śmierć pacjenta będące następstwem niezgodnych z aktualną wiedzą medyczną; diagnozą, jeżeli spowodowała ona niewłaściwe leczenie albo opóźniła właściwe leczenie, przyczyniając się do rozwoju choroby; leczeniem, w tym wykonaniem zabiegu operacyjnego; zastosowaniem produktu leczniczego lub wyrobu medycznego.

Celem ustanowienia powyższej normy było stworzenie podstawy do obciążenia szpitali odpowiedzialnością za szkody wynikłe z następstw niestosowania wskazań aktualnej wiedzy medycznej, wyrządzone przez personel zatrudniony w tym szpitalu i dochodzenia jej w trybie alternatywnym do zasad ogólnych opisanych w Kodeksie cywilnym (dalej: „Kc”).

Oznacza to, iż od decyzji poszkodowanego zależy, czy będzie on dochodził odszkodowania i zadośćuczynienia przed jedną z wojewódzkich komisji do spraw orzekania o zdarzeniach medycznych, czy wybierze drogę sądową. Relacja obu postępowań wykracza jednak poza zakres niniejszego opracowania i będzie tematem osobnego artykułu.

Błąd medyczny i co dalej?

W powszechnej świadomości, samo tylko wystąpienie błędu medycznego stanowi wystarczający powód do wystąpienia przeciwko szpitalowi (zakładowi leczniczemu) z pozwem o zapłatę odszkodowania lub zadośćuczynienia za wynikłą stąd szkodę niemajątkową. Niestety jest to przekonanie błędne, którego konsekwencją najczęściej staje się oddalenie powództwa przez sąd.
Skuteczne przypisanie lekarzowi czy też szerzej – zakładu leczniczemu odpowiedzialności odszkodowawczej na zasadach ogólnych (art. 415 i 430 Kc w ramach tzw. odpowiedzialności zastępczej), wymaga wykazania łącznie wszystkich przesłanek konstruowanych przez przepisy prawa cywilnego. Są nimi:

postępowanie lub zaniechanie niezgodne z powszechnie uznanym stanem wiedzy medycznej, o czym była już mowa powyżej;
wina nieumyślna;
ujemny skutek popełnionego błędu, czyli szkoda majątkowa lub niemajątkowa (krzywda);
związek przyczynowy między popełnionym błędem a szkodą.

Odpowiedzialność za błąd medyczny

Wykazanie winy lekarza czy innych członków personelu medycznego, a zatem przypisanie ujemnej cechy ich zachowania (niewłaściwości zachowania), stanowi konieczną przesłankę odpowiedzialności cywilnej za błąd medyczny, której wykazanie jest nieraz trudniejsze niż stwierdzenie samego błędu.

Tylko błąd zawiniony może skutkować odpowiedzialnością za szkodę wyrządzoną pacjentowi, przy czym wystarczy już tylko stwierdzenie winy nieumyślnej w postaci zaniedbania bądź rażącego niedbalstwa. Zachowanie sprawcy szkody będzie w takiej sytuacji oceniane w oparciu o stopień staranności określony w art. 355§ 1 Kc, tj. przez pryzmat profesjonalizmu i zachowanie staranności właściwej danej profesji. Oceniając postępowanie lekarza, należy zastosować miernik obiektywny i abstrakcyjny, niezależny od indywidualnych właściwości sprawcy lecz przy uwzględnieniu okoliczności zewnętrznych, dotyczących danego zdarzenia.

Należy porównać postępowanie konkretnego lekarza z wzorcem przeciętnego, starannego i pilnego lekarza, jeżeli zaś czynność wymagała wiedzy i umiejętności specjalistycznych – z wzorcem lekarza specjalisty. Przy badaniu czy błąd medyczny istotnie miał miejsce, należy brać pod uwagę poziom wiedzy medycznej obowiązującej na dzień popełnienia błędu.

Obowiązki lekarza

Należy w tym miejscu przypomnieć, że zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, lekarz ma obowiązek wykonywać zawód zgodnie ze wskazaniami wiedzy medycznej, dostępnymi mu metodami i środkami zapobiegania, rozpoznawania i leczenia chorób, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz z należytą starannością. Przepis zawiera podstawowe dyrektywy postępowania lekarza i pod ich kątem następuje badanie bezprawności oraz zawinienia lekarza w każdym wypadku powstania szkody wynikłej z błędu medycznego.

Właściwy poziom fachowości lekarskiej wyznaczają kwalifikacje, posiadane doświadczenie ogólne i przy wykonywaniu określonych zabiegów medycznych, charakter i zakres dokształcania się w pogłębianiu wiedzy medycznej i poznawaniu nowych metod leczenia. W orzecznictwie sądów podkreśla się, że o zawinieniu personelu medycznego może zdecydować nie tylko brak wystarczającej wiedzy i umiejętności praktycznych, odpowiadających aprobowanemu wzorcowi należytej staranności, ale także niezręczność i nieuwaga podczas przeprowadzanych zabiegów, jeżeli oceniając obiektywnie nie powinny one wystąpić w konkretnych okolicznościach. Nie chodzi zatem o staranność wyższą od przeciętnej wymaganej od personelu medycznego, lecz o wysoki poziom przeciętnej staranności, przy czym wymaganej według kryteriów staranności zawodowej (tak np. Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z dnia 25 listopada 2019 r., I ACa 197/18).

Nieodłącznym elementem winy jest bezprawność, rozumiana jako obiektywna niewłaściwość postępowania, która stanowi o istocie każdego czynu niedozwolonego. Za bezprawność uważa się sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym rozumianym szeroko, tzn. z aktami prawnymi objętymi katalogiem źródeł prawa określonym w art. 87 Konstytucji RP, ale i zasadami współżycia społecznego, wśród których, jak podniesiono powyżej, mieszczą się przeprowadzenie np. zabiegów operacyjnych zgodnie ze sztuką lekarską i z najwyższą starannością wymaganą od profesjonalistów w zakresie medycyny (tak np. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z dnia 5 marca 2014 r., I ACa 1274/13).

Związek przyczynowy przy szkodzie

Odpowiedzialność na zasadach prawa cywilnego wymaga, aby związek przyczynowy między zdarzeniem szkodzącym, a szkodą, która w omawianym obszarze może polegać na rozstroju zdrowia, uszkodzenia ciała czy nawet śmierci pacjenta, miał charakter normalny (adekwatny, art. 361 § 1 Kc). W sferze odpowiedzialności za szkody wyrządzone przy leczeniu oznacza to, że doznany przez pacjenta uszczerbek na zdrowiu musi pozostawać normalnym następstwem działania szpitala lub personelu medycznego. J

Jednak przeprowadzenie w procesie dowodu niepozostawiającego wątpliwości („bez reszty”) jest bardzo często utrudnione (czy wręcz niemożliwe) aktualnym stanem wiedzy medycznej, która nie zawsze potrafi dać stanowczą odpowiedź na każde pytanie. W takiej sytuacji sąd może, po rozważeniu całokształtu okoliczności sprawy, uznać dowód za przeprowadzony, mając na uwadze wysoki stopień prawdopodobieństwa związku przyczynowego.

W orzecznictwie podkreśla się, iż wykazanie znacznego prawdopodobieństwa między określonymi działaniami szpitala (np. zaniedbaniami w zakresie aseptyki), a zakażeniem pacjenta żółtaczką wszczepienną typu B pozwala przyjąć, że powód spełnił obowiązek przeprowadzenia dowodu; nie można bowiem stawiać przed poszkodowanym nierealnego wymogu ścisłego wykazania momentu i drogi przedostania się infekcji do organizmu (wyroku Sądu Najwyższego z dnia 13 czerwca 2000 r., V CKN 34/00)

Podsumowując

W praktyce dochodzenie naprawienia szkody wywołanej błędem medycznym, a w szczególności skonstruowanie odpowiedniego wzorca staranności lekarskiej w celu ustalenia winy i jej stopnia, biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju nauk medycznych i ich coraz większą specjalizację, a także związku przyczynowego, nie jest proste i większości wypadków wymaga wiadomości specjalnych przedstawianych przez biegłych. To dlatego procesy medyczne, należą do szczególnie długotrwałych i najbardziej skomplikowanych postępowań sądowych. Dla zapewnienia sobie korzystnego rozstrzygnięcia zasądzającego odszkodowanie lub zadośćuczynienie nie wystarczy wykazanie błędu lekarza czy zakładu leczniczego, ale konieczne jest przekonanie sądu o wystąpieniu łącznie wszystkich opisanych powyżej przesłanek odpowiedzialności. Dotyczy to także szkody i jej wysokości, przy czym ze względu na rozległy obszar tego zagadnienia, poświęcony zostanie mu odrębny artykuł.